Үндэстний өөрийгөө тодорхойлох эрх гэсэн ойлголт Германы гүн ухаантан Кантийн "хүний эрх" -ээс гаралтай бөгөөд тэрээр өөрөө өөрийгөө тодорхойлох гэсэн нэр томъёог анх дэвшүүлжээ. Өөрийгөө тодорхойлох үзэл санааны соёололтыгЕвропын гэгээрлийн үеэр байгалийн хуульчдынсанаа бодлоос улбаатай, байгалийн хуультогтоомж, нийгмийн гэрээний онол нь үндэснийөөрийгөө тодорхойлох үзэл санааны эх сурвалжюм. 17-18-р зууны үеийн дэвшилтэт сэтгэгчидбайгалийн эрх зүй, нийгмийн гэрээний бодлынүндсэн дээр ард түмний бүрэн эрхт байдал, эрхчөлөө, тэгш байдлын тухай дэвшилтэт бодлыгбүрдүүлжээ. Олон улсын эрх зүйн утгаарааүндэстний өөрийгөө тодорхойлох үзэлбаримтлалыг Ленин анх санал болгов. 1914 ондЛенин "Үндэстний өөрийгөө тодорхойлох эрхийнтухай" хэмээх номоо хэвлүүлж, анх удааүндэстний өөрийгөө тогтоох эрхийн тухай онолоосистемтэй боловсруулан гарган ирэв. Тэрээр: "Үндэстний өөрийгөө тодорхойлох гэж нэрлэдэгзүйл бол үндэстнүүдийг харийн нэгдэлээстусгаарлаж, бие даасан үндэстний улс болохыгхэлдэг", "Түүхийн болон эдийн засгийн үүднээсавч үзвэл марксист хөтөлбөрт дурдсан'үндэстний өөрийгөө тодорхойлох' нь улс төрийнөөрийгөө тодорхойлох, өөрөөр хэлбэл үндэстнийтусгаар тогтнол, үндэстний улс байгуулахаас өөрутга агуулаагүй болно", "Бүх үндэстэн яснууд ньбүрэн тэгш, бүх үндэстэн ястнууд өөрсдийгөөтодорхойлох эрхтэй" гэжээ. Ленин үндэстний өөрийгөө тодорхойлох онолыг дэвшүүлээд зогсохгүй Польш, Финляндыг Оросоос хараат бус болгох боломжийг Орос улсад анх хэрэгжүүлэв.
1918 оны 1-р сард Дэлхийн нэгдүгээр дайн дууссаны дараа АНУ-ын Ерөнхийлөгч Вилсон алдарт 14 зүйл бүхий тунхаг бичиг гаргасан бөгөөд тунхгийн 12 ба 14-р зүйлүүдэд Австри-Унгарын эзэнт гүрэн, Осман-Туркийн эзэнт гүрэний захиргаанд байгаа бүх үндэстэнөөрийгөө тодорхойлох, өөртөө засах зарчмаар үндэстний улс байгуулахыг тодорхой дэмжиж байжээ.
1941 онд Зөвлөлт-Германы дайн эхэлсний дараа АНУ, Их Британийн удирдагчид Рузвельт, Черчилль нар "Атлантын дүрэм" -ийн 3-р зүйлдбүх үндэстнүүдийн өөрсдийн амьдрах хүсэлтэй засаглалын хэлбэрийг сонгох эрхийг хүндэтгэж байгаагаа "Атлантын дүрэм" -д тусгаж гарын үсэг зурав, тэд хүчээр тусгаар тогтнол, бие даасан байдлаа алдаж, улс орнуудын тусгаар тогтнол, бие даасан байдлаа сэргээхийг харахыг хүсэж байгаагаа илэрхийлэв.
1945 оны 6-р сарын 26-ны өдөр үүсгэн байгуулагч 51 гишүүн улс НҮБ-ын байгуулсан үндсэн гэрээ болох НҮБ-ын дүрэмд гарын үсэг зурав. Тус дүрмийн 1-р бүлгийн 1,2-р зүйлүүдэд хүмүүсийн тэгш эрхийг хүндэтгэх зарчим, өөрийгөө тодорхойлох зарчимд үндэслэсэн үндэстэн хоорондын найрсаг харилцааг хөгжүүлэх талаар тодорхой зааж, бүх нийтийн энх тайвныг бэхжүүлэх бусад зохих арга хэмжээг хэрэгжүүлнэ. Эндээс НҮБ-ын дүрмийн үндэстний өөрийгөө тодорхойлох эрхийн заалтууд нь макроскоп, хийсвэр шинжтэй байхаас гадна гишүүн улсуудад арга хэмжээ авах шууд болон шууд эрх зүйн үүрэг хүлээлгэхгүй байгааг харж болно. Дүрмийн заалтууд дээр олон дутагдал, харамсалтай зүйл байгаа хэдий ч анх удаа олон улсын конвенцид үндэстний өөрийгөө тодорхойлох эрхийг тодорхойлсон нь дайнаас хойшхи шинэ олон улсын хамтын нийгэмлэгийн хамгийн чухал хууль тогтоомж болжээ. Баримт бичгүүдийн нэг нь үндэстний өөрөө өөрийгөө тодорхойлох үзэл онолоос эрх зүйн зарчим руу шилжих хандлага болж байна. Учир нь Дүрмийн заалтууд харьцангуй тодорхойгүй байна. Ийм нөхцөл байдалтай тулгараад НҮБ-ын Ерөнхий Ассемблей нь үндэстний өөрөө өөрийгөө тодорхойлох эрхийг хэрэгжүүлдэг нутгийн өөрөө удирдах бус нутаг дэвсгэрийн асуудлыг шийдвэрлэх, деколонизаци үйл явцыг цаашид дэмжих зорилгоор хэд хэдэн тогтоол гаргасан. НҮБ-ийг үүсгэн байгуулагч гишүүний хувьд Хятад улс үндэстний өөрийгөө тодорхойлохыг хүндэтгэх зарчмыг баримталж байгаагаа илэрхийлэв.
1948 онд НҮБ-ын гишүүн орнууд хамтран Хүний эрхийн түгээмэл тунхаг бичигт гарын үсэг зуран нийтлүүлжээ. Тунхаглалын эхний өгүүлбэр бол өнөөдөр хүн болгон мэддэг хүн бүхэн эрх чөлөөтэй, нэр төр, эрх мэдлийн хувьд адилхан төрдөг хэмээх өгүүлбөр байна. НҮБ-ын дүрэм, холбогдох олон улсын конвенцид хүний эрхийг олон улсын хамгаалалтад оруулах гурван хэлбэрийн нөхцөл байдгийг тодорхой заасан байдаг. Нэгдүгээрт, колони, хараат улс орнууд болон бусад улс орнуудын өөрийгөө тодорхойлох, байгалийн нөөцийн тусгаар тогтнол, хөгжлийн эрх, түүнтэй холбоотой хувь хүний эрхийн эсрэг империализм, колоничлол, гегемонизмын бүхий л томоохон, ноцтой зөрчлүүд олон улсын хэмжээнд нийгэмээс зэмлэх, эсэргүүцэх ёстой. Хоёрдугаарт, арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхах, апартеид, геноцид, боолын худалдаа, дүрвэгсдийг их хэмжээгээр үйлдвэрлэх, хавчин гадуурхах, дайн сурталчилгаа, фашизмыг сурталчлах зэрэг нь бүгд хориглох ёстой олон улсын гэмт хэрэг юм. Гуравдугаарт, хүний эрхийн тухай гэрээнд улс орнуудын хооронд нийцэж байгаа гэрээ, конвенцид заасан арга хэмжээ, оролцогч улсууд эдгээр хэм хэмжээг дотоодын хууль тогтоомж, бодлогыг дагаж мөрдөх үүрэгтэй. Хэрэв гарын үсэг зурсан улс нь олон улсын гэрээ, конвенцуудын үүргийг зөрчсөн, хүний эрхийг зөрчиж байгаа бол олон улсын хамтын нийгэмлэг тус улсад хөндлөнгөөс оролцох, буруушаах эрхтэй. Эдгээр журам нь хүний нийгэм, соёл иргэншлийг хөгжүүлэх томоохон алхам болсонгэж хэлэх хэрэгтэй.
1952 онд Долдугаар Ерөнхий ассемблейгаар батлагдсан "Ард түмний эрх, үндэстний өөрийгөө тодорхойлох эрхийн тухай тогтоол" д "Хүмүүс ба үндэстэн хүний үндсэн бүх эрхээ бүрэн эдлэх баталгаа гаргахаасаа өмнө эхлээд өөрсдийгөө тодорхойлох эрхээ эдлэх ёстой." 1955 онд болсон "Ази, Африкийн бага хурлын төгсгөл" д гаргасан мэдэгдэлд "өөрийгөө тодорхойлох нь хүний үндсэн бүх эрхээ бүрэн эдлэх урьдчилсан нөхцөл юм" гэж дахин нотолжээ. 1960 онд Ерөнхий ассемблейгаар батлагдсан"колоничлолын орнууд ба ард түмэнд тусгаар тогтнол олгох тухай тунхаглал" нь бүх ард түмэн өөрсдийгөө өөрсдөө шийдвэрлэх эрхтэй гэдгийг баталлаа; энэ эрхийн дагуу тэд улс төрийн статусаа чөлөөтэй тодорхойлж, эдийн засаг,нийгэм, соёлоо чөлөөтэй хөгжүүлэх болно. " Энэхүү тунхаглал нь үндэстний өөрөө өөрийгөө тодорхойлох эрхийг хууль ёсны эрх зүй гэж тодорхойлсон бөгөөд "Хүний тэгш эрх, өөрийгөө тодорхойлох зарчим" гэсэн гарчиг дор үндэстний өөрийгөө тодорхойлох эрхийг нарийвчлан заасан байдаг. 1966 оны 12-р сарын 16-нд НҮБ-ын 21-р ассамблейн 2200А тогтоолоор батлагдсан "Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай олон улсын конвенц" 1976 оны 1-р сарын 3-нд хүчин төгөлдөр болжээ, Хятад улс "Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай олон улсынконвенц" г 2001 оны 3-р сард соёрхон баталжээ. Конвенцийн 1-р зүйл: 1. Бүх хүмүүс өөрөө өөрийгөө тодорхойлох эрхтэй. Тэд энэ эрхээ ашиглан улс төрийн статусаа чөлөөтэй тодорхойлж, эдийн засаг, нийгэм, соёлын хөгжлийн чөлөөтэй авч явах эрхтэй. 2-р зүйл, бүх хүмүүс өөрсдийнхөө зорилгыг чөлөөтэй захиран зарцуулах ёстой. Бүх хүмүүс байгалийн баялаг, нөөц баялгаа өөрийн ашиг тусын тулд олон улсын эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, олон улсын эрх зүйд харилцан ашигтай байх зарчимд үндэслэн аливаа үүрэг хариуцлагад халдахгүйгээр чөлөөтэй ашиглах эрхтэй. Ямар ч нөхцөлд ард түмэн өөрсдийн оршин тогтнох арга хэрэгслээсээ салах ёсгүй.
1966 оны 12-р сарын 16-ны өдөр баталсан "Иргэний болон улс төрийн хүчний тухай олон улсын конвенц" бол олон улсын хүний эрхийн дүрмийн тогтолцооны анхны баримт бичиг бөгөөд 1976 оны 3-р сарын 23-нд хүчин төгөлдөр болсон. НҮБ-ын гишүүн 192 улсын 164 нь уг гэрээнд нэгдэн орсон боловч Хятад улс гарын үсэг зурсан ч хараахан баталгаажуулаагүй байна. Хэрэв аливаа улс гэрээнд гарын үсэг зурсан бол олон улсын хууль тогтоомжийн дагуу "зорилгоо биелүүлэхэд саад болох аливаа арга хэмжээ авч болохгүйх байх" үүрэгтэй. НҮБ-ын дүрмийг даган мөрдөж, "Иргэний болон улс төрийн эрх мэдлийн тухай олон улсын конвенц" д гарын үсэг зурсан улс ба "Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай олон улсын конвенц" д нэгдэн орсон улсын хувьд Хятад улс өөрөө өөрийгөө тодорхойлох зарчмыг хүндэтгэх үүрэгтэй. Үндэстний өөрийгөө тодорхойлох эрхийн утга учрыг дахин тайлбарлаж, тайлбарлахаас гадна хүний эрхийн хоёр конвенц нь байгалийн нөөцөд байнгын бүрэн эрхт байдлын тухай ойлголтыг дэвшүүлжээ, өөрөөр хэлбэл зөвхөн тухайн нутаг дэвсгэрт байгаа хүмүүс энэ нутаг дахь байгалийн нөөцийг хянах, ашиг хүртэх эрхтэй. Энэхүү эрх нь эдийн засаг, байгалийн нөөцийн чиглэлээр үндэстний өөрийгөө тодорхойлох эрхийн байгалийн илрэл юм. Хүний эрхийн хоёр конвенцийн хамгийн дэвшил нь үндэстний өөрийгөө тодорхойлох улс төрийн түвшинг эдийн засгийн түвшинд хүргэсэн явдал юм.
2007 оны 9-р сарын 13-ны өдөр НҮБ-ын Ерөнхий Ассемблейгаас "Нутгийн уугуул иргэдийн эрхийн тунхаг" -ийг батлав. НҮБ-ын дүрмийн зорилго, зарчмуудыг баримталж, дүрмийн дагуу улс орнуудын хүлээсэн үүргээ биелүүлж буйг чин сэтгэлээсээ илэрхийлж, уугуул ард түмэн нь бусад үндэстнүүдтэй тэгш байдлыг баталсан, гэхдээ бүх үндэстэн бусдаас ялгаатай байх, өөрсдийгөө бусад хүмүүсээс өөр гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх, бусад хүмүүсээс ялгаатай тул хүндэтгэх эрхтэй гэдгийг тунхаглаж байна. Тунхаглалын 3-р зүйл: Уугуул иргэд өөрсдийгөө тодорхойлох эрхтэй. Энэхүү эрхэд үндэслэн тэд улс төрийн статусаа чөлөөтэй тодорхойлж, эдийн засаг, нийгэм, соёлын хөгжлийнхөө чөлөөтэй авч явах эрхтэй, энэхүү эрхэд үндэслэн тэд улс төрийн статусаа чөлөөтэй тодорхойлж, эдийн засаг, нийгэм, соёлын хөгжлийнхөө чиглэлээр чөлөөтэй хөгжүүлж болно. 4-р зүйл: Уугуул иргэд өөрсдөө өөрийгөө тодорхойлох эрхээ хэрэгжүүлэхдээ өөрсдийн дотоод болон орон нутгийн асуудалд бие даасан, өөртөө засах эрхтэй байх, мөнхэрхэн хөрөнгө босгож өөрөө засаглалын чиг үүргийг хэрэгжүүлэхийн тул бие даасан эрхтэй байна гэжээ.
Эрдэм шинжилгээний хүрээлэл, олон улсын хамтын нийгэмлэгт үндэстний өөрийгөө тодорхойлох эрхийн субьектийн тухай, өөрөөр хэлбэл өөрөө өөрийгөө тодорхойлох эрхийг хэн эзэмшдэг гэсэн сэдвээр хэд хэдэн үзэл бодолтой байдаг: Нэгдүгээрт, үндэстний өөрөө өөрийгөө тодорхойлох субьек бол гадаадын колоничлолын дор байгаа үндэстэн юм. Хоёрдугаарт, үндэстний өөрөө өөрийгөө тодорхойлох эрхийн субьектууд нь колоничлолын засаглал эсвэл гадаадын цэргийн түрэмгийлэл, эзлэлтийн дор байгаа үндэстэн, түүний дотор тусгаар тогтносон улсуудын бүх ард түмэн орно. Гуравдугаарт, үндэстний өөрийгөө тодорхойлох субьектууд бол нарийн тодорхойлогдсон үндэстнүүд, нийтлэг соёл, нийтлэг уламжлал, үзэл баримтлал бүхий бүлгүүд багтдаг. Барууны зарим орнууд олон үндэстэн ястан дахь цөөнхүүд нь үндэстний өөрийгөө тодорхойлох үндсэн нэгж гэж үздэг. Хятадын хөлсний бичээч нар үндэстний өөрөө өөрийгөө тодорхойлохыг үгүйсгэдэг. Жишээлбэл, Ли Юйфэн нарын "Үндэстний өөрийгөө тодорхойлох хөгжлийн чиг хандлагын тухай" нийтлэлд: "Энэхүү сэтгэлгээний хандлагыг дэлгэрүүлэх нь олон улсын эрх зүйн үндсэн зарчим болох үндэстний өөрийгөө тодорхойлох зарчмыг буруу тайлбарлаж, улс орны тогтвортой байдал, дэлхийн энх тайван байдалд ноцтой аюул учруулж байна. Мөн энэхүү салан тусгаарлах хөдөлгөөн нь зарим улс орон, бүс нутагт ноцтой үр дагаврыг авч, орон нутгийн нийгмийн эмх замбараагүй байдлыг үүсгэж, улам хурцатгаж, иргэний дайн эсвэл бүс нутгийн мөргөлдөөн, дэлхийн энх тайван, аюулгүй байдалд ноцтой аюул заналхийлж, хүн төрөлхтөнд гамшиг дагуулж байна...... Үндэстний өөрийгөө тодорхойлох эрхийн зарчмыг хэрэгжүүлэх нь зөвхөн гол үндэстний ард түмний шаардлагыг тусгахаас гадна энэ хэсэгт амьдардаг бусад үндэстний оршин суугчдын хүслийг хүндэтгэх ёстой." Ли жюань нар "Хүйтэн дайны дараах үндэсний тусгаар тогтнол ба үндэстний өөрийгөө тодорхойлох хоорондын харилцааны ондоошилт" нийтлэлд " Үндэстний өөрийгөө тодорхойлох эрхийг буруу ашиглах нь ихээхэн хор хөнөөл учруулах бөгөөд бүх үндэстэн, шашин, хэлний бүлгүүд улс байгууллаа гэж тунхаглавал улс хуваагдмал байдал үүсч, улс орны энх тайван, аюулгүй байдал, эдийн засгийн тогтвортой байдал баталгаажихгүй болно" гэжээ. Хүйтэн дайн дуусахаас өмнө үндэстний өөрийгөө тодорхойлох үндсэн суъбект нь гол төлөв хараат бус бус үндэстнүүдийг хамардаг. Хүйтэн дайн дууссаны дараа колоничлогдсон орнууд бие даасан болж, улс тус бүрийн нутаг дэвсгэрийн бүтэц харьцангуй тогтвортой болжээ. Одоогоор үндэстний өөрийгөө тодорхойлох эрхийн үндсэн нэгж нь бие даасан үндэстэн, өөрөөр хэлбэл тухайн цаг үеийн хөгжил, шаардлагад зохицсон үндэстэн юм. Хүйтэн дайны өмнөх үндэстний өөрийгөө тодорхойлох эрхийн агуулга нь гол төлөв улс төрийн өөрийгөө тодорхойлох эрх бөгөөд бүх үндэстний хүмүүс өөрсдийн улсаа сонгох эрхтэй. Хүйтэн дайн дууссаны дараа үндэстний өөрийгөө тодорхойлох агуулга нь голчлон эдийн засгийн тодорхойлолт бөгөөд улс орны үндэсний нөхцөл байдлын дагуу өөрийн эдийн засгийн хөгжлийн замыг чөлөөтэй сонгож, эдийн засгийн хөгжлийн замыг тодорхойлно."Түүнчлэн "үндэстний өөртөө засах байдал нь үндэстний өөрөө өөрийгөө тодорхойлох эрхийг хэрэгжүүлэх арга зам юм. Энэ нь үндэстний цөөнхийн улс төрийн эрхийг хүлээн зөвшөөрөх, үндэстний цөөнх улс төрд илүү сайн оролцох боломжийг баталгаажуулж, улс орныг удирдахад үндэстний цөөнхийн оролцооны нэг хэлбэр юм" гэж дэмийрчээ. "Үндэстний өөртөө засах нь угсаатны нийгмийн нэгжий өөртөө засах, үндэстний нутаг дэвсгэрийн нэгжийн өөртөө засах биш бөгөөд үндэстний цөөнхийн өөртөө засах байдлыг төрийн нэгдсэн удирдлага дор орон нутгийн удирдлагад тусгадаг. Удирдлагын хувьд автономит бүсийн удирдлага нь үндэстний бүлгүүдийн хамтарсан оролцоо, ардчилсан зөвлөлдөх зарчим, өөрөөр хэлбэл цөөнх болох нутгийн автономит тогтолцоо, үндэсний эв нэгдлийн тогтолцоог хэрэгжүүлэх нь улс орны эв нэгдлийг хангах төдийгүй үндэстний цөөнхүүдийнөөртөө засах байдлыг тодорхойлох бөгөөд үндэстний цөөнхүүдийн өөртөө засах ба төрийн удирдлагад оролцох улс төрийн хос эрх мэдлийг баталгаажуулж чадна" гэж бичжээ. Ли Инфэн ба түүний хамсаатад улс орны тогтвортой байдалд ноцтой аюул занал учруулан гэсэн үндэслэлээр үндэстний өөрийгөө тодорхойлох эрхийг устгахыг оролдсон бол Ли Хуан нар үндэстний өөрийгөө тодорхойлох эрхийг үндэстний автономит гэж солихыг оролдов. ХКН-ын дэглэмийн дор үндэстний өөртөө засах байдал нь хуурамч санал гэдгийг хэн бүхэн мэднэ. Өвөр Монгол, Шинжаан Уйгур, Төвд, саяхан Хонконгыг дампууруулсан нь ХКН-ын 50 жилийн хугацаатай нэг улс, хоёр системд өөрчлөлт оруулснаар Хятадад автономит байдал боломжгүй гэдгийг дэлхийд харуулсан юм. Үндэстний цөөнхийн бодлого дампуурч олон улсын хамтын нийгэмлэгийн дарамт нэмэгдэж байгаад хятадын хөлсний бичигч нарын тархи угаалт ширүүсэж, үндэсний хамтын засаглалын онолыг бий болгож байгаа бөгөөд жишээлбэл Ли жюань нар "Хүйтэн дайны дараах үндэсний тусгаар тогтнол ба үндэсний өөрийгөө тодорхойлох хоорондын харилцааг ондоошилт" гэсэн нийтлэлд ХКН-ын колоничлолын бодлогыг тасралтгүй үргэлжлүүлж, үндэстний хамтын засаглалын тухай худал мэдээллээр олон нийтийг хууран мэхэлж байв. ХКН-ын колоничлолын бодлого нь үндэсний хамтын засаглал гэдэг нь "олон нийтийн хамтын засаглал нь үндэсний өөрийгөө тодорхойлоход хүргэх өөр нэг хэлбэр юм","Үндэстний хамтын засаглал бол үндэсний өөрийгөө тодорхойлоход хүрэх өөр нэг хэлбэр юм" , "Үндэсний хамтын засаглал "нь үндэсний эв нэгдлийн дор бүх үндэстнүүдийн бүтээсэн бүгд найрамдах улсын зорилго бөгөөд эрх, ашиг сонирхлын тэнцвэрт байдлыг цөм болгож, үндэстний харилцааны найрсаг харилцааг бий болгох явдал юм. Энэхүү зорилгын хүрээнд улс төрийн бүтэц, үйл ажиллагааны механизм, хэрэгжүүлэх арга хэрэгсэл ”гэжээ.
Их цагаан хэрмийн хойд хэсэг, Өмнөд Монголын газар нутаг нь Хүннү Сяньби, Түрэг,Тоба Кидангаас авхуулаад Монголчууд манданбадарлалын оргилд хүрсэн Монголын эзэнт гүрэн хүртэл, Умард Юан буюу бага хаадын бутарлын үеээс нааш сүүлчийн нүүдэлчний эзэнт улс болох Чин гүрэн хүртэл нүүдэлчин монголчуудын өлгий нутаг байхаар зогсохгүй энэ газрын эзэн нь монголчууд байсаар ирсэн билээ!Хятадууд нэг зуун хүрэхгүй хугацаанд хүн амын дийлэнх хэсгийг болж чадсан ч Монголчууд энэ нутгийн уугуул байсаныг өөрчилж чадахгүй! 20-р зууны дунд үед өмнөд монголчууд олон улсад хаягдан монголчуудын оролцоогүйгээр АНУ, Их Британи, Зөвлөлт холбоот улсын гурван том улсмонголчуудын хувь заяаг шийдэж Өмнөд Монголыг Хятад улсын нэг хэсэг болгосон юм. БНХАУ-ын нэг хэсэг болсон Өмнөд Монголчууд "Өвөр Монголын өөртөө засах орон" гэсэн нэрийн дор "Хятад хүний" амьдралаа эхлүүлсэн бөгөөд харин төгсгөл нь маш эмгэнэлтэй байх ба эмгэнэлт амьдрал нь одоо ч үргэлжилсээр байна! Монголчуудын үндэстний ухамсарыг унтрахын тулд хятадууд хилс хэрэг зохион 1960-аад онд 1.5 сая хүрэхгүй хүн амтай Өвөр Монголд 340,000 гаруй хүнийг баривчлан хорьж, 30,000 гаруй хүнийг тарчлаан зовоож амь насыг нь бүрэлгэхээр зогсохгүй 120,000 гаруй хүн тахир дутуу болсон юм! Энэ нь зөвхөн хийсвэр тоо биш, харин Хятадын цөөнх болсон "өөртөө засах" эдлэж байгаа Өмнөд Монголчуудын эмгэнэлтэй тавилан юм! Эдгээр үйлдэл ньӨмнөд Монголчуудад угсаатны цэвэрлэгээ, геноцид явуулсан олон улсын хууль тогтоомж тодорхойлолтын шаардлагыг бүрэн нийцэж байна! Өмнөд Монголын уугуул ард түмний хувьд Өмнөд Монголчууд өөрсдийн хувь тавиланг өөрсдөө тодорхойлох бүрэн чадвартай бөгөөд улс орон нь ард түмний төлөө байдаг болохоос биш ард түмэн нь улс орны төлөө амьдардаггүй! Сонголт хийх эрх чөлөөтэй хүмүүс сая жинхэнэ хүн байдаг! Бүх хүн эрх чөлөөтэй, нэр төр, эрх мэдлийн хувьд адилхан төрдөг бөгөөд ямар ч хүмүүс, үндэстэн бусдын хяналтанд амьдрах албагүй! Хүний эрх нь эзэн эрхээс дээгүүр байдаг бөгөөд хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын зарчмын дагуу улс орнууд хамгийн дээд, хязгаарлалтгүй эрх мэдэлтэй болохоо больжээ. Хүний эрхийн олон улсын хууль ба хүний эрхийн олон улсын стандарт нь үндэстний улс орнуудын эрхээс давж гардаг. Дэлхийн хамтын нийгэмлэг нь хүний эрхийн олон улсын хууль, хүний эрхийн олон улсын стандартыг хүндэтгэн үзэх үүрэгтэй байдаг.Хүний эрхийн олон улсын стандартыг хүндэтгэн үздэг, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн нь бүх нийтийн зарчим, бүх нийтийн үнэт зүйл болжээ! Энэ талаар авч үзвэл Жак Доннелли "Хүний эрхийн харьцангуй нийтлэг байдлын тухай" нийтлэлдээ: "Хүний эрхийн үзэл баримтлал, практик үйл ажиллагаа нь барууны аливаа гүн гүнзгий үндсээс бус харин нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн түвшний орчин үеийн өөрчлөлтөөс үүдэлтэй юм. Тиймээс өөрчлөлт шинэчлэлт явагдахад хүний эрхийн үзэл баримтлал, практикийн нөлөөлөл гарч ирдэг, энэ нь хаана ч байж болдог бөгөөд соёлтой ямар ч холбоогүй юм .... Хэрэв энэ үзэл бодол бараг зөв бол олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн хүний эрхийг өргөн, идэвхтэй дэмжиж буй жишээг олох хэрэгтэй.Эдгээр дэмжлэг нь олон улсын хүний эрхийн хуульд илт байдаг тул би олон улсын эрх зүйн нийтлэг байдлыг санал болгосон. Олон улсын эрх зүйн үндсэн баримт бичиг нь "Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал" юм. 1993 онд Хүний эрхийн дэлхийн бага хурал "Вена тунхаглал ба үйл ажиллагааны хөтөлбөр" ийн эхний гол хэсэгт: "Эдгээр эрх, эрх чөлөөний нийтлэг шинж чанар нь эргэлзээгүй юм" гэж зарлав. Үнэндээ бүх улс орнууд Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрдөг. Өнөөгийн хүний эрхнь "Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал"-т заасан эрхийг хэлж байна. Эдгээр эрхийг өргөн хүрээнд батлагдсан хэд хэдэн гэрээнд илүү дэлгэрэнгүй тайлбарласан болно. 2006 оны 12-р сарын 6-ны өдөр хүртэл хүний эрхийн олон улсын зургаан үндсэн гэрээ (иргэний болон улс төрийн эрх, эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрх, арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхах, эмэгтэйчүүд, эрүүдэн шүүх, хүүхдүүд гэх мэт) тус бүр дор хаяж 168 улс орнууд оролцсон нь үнэхээр гайхалтай юм. Энэ гайхалтай тооны 86% баталгаажуулсан байдаг" гэжээ. Гэхдээ Аюулгүй байдлын байнгын зөвлөлийн гишүүн болсон Хятад улс хүний эрх эзэн эрхээс давж гарсан энэхүү нийтлэг үнэ цэнийг үгүйсгэсээр ирсэн. Гу Сяодан нар "Хүний эрх нь эзэн эрхээс давуу байдлын талаарх дүншинжилгээ" нд "Хөгжиж буй орнууд хүний эрх нь хүний нийгмийн хөгжлийн түүхэн үе шаттай холбоотой нийгмийн харилцааны ангилал гэж үздэг. Олон улсын хамтын нийгэмлэг нь тусгаар тогтносон улсуудаас бүрддэг, улс орон бүр өөр өөр түүх, үндэсний уламжлал, эдийн засаг, соёлын өөр өөр байдал, ёс суртахууны байдлаас шалтгаалан өөр өөр стандарт, үнэт зүйлс нь хүний эрхийн янз бүрийн ойлголт, шаардлагыг зайлшгүй хүргэдэг. Тухай улс орны хүний эрхийн байдлыг бодитой ажиглах нь тухайн улсын түүхэн хөгжил, соёлын уламжлал, эдийн засгийн хөгжил, улс төрийн тогтолцоо болон бусад хүчин зүйлүүдтэй нийцэх ёстой. Олон улсын хамтын нийгэмлэг нь улс орон бүрт өөр байх ёстой бөгөөд бусад улс орны хүний эрхийн байдлыг нэг загвар эсвэл өөрийн стандартын дагуу харж чадахгүй. Эс тэгвээс аливаа улс орон бусад улс орнууд хүний эрхийг зөрчиж, дур зоргоороо хөндлөнгөөс оролцдог, эсвэл хүч хэрэглэнэ гэж боддог"гэж бижээ. Дээрх бичвэрээс харахад Хятад улс нь янз бүрийн улс орны түүх, үндэсний уламжлал, эдийн засгийн нөхцөл байдлын зөрүү зэргээс болж хүний эрхийн нийтлэг үнэ цэнийг үгүйсгэхийг оролдож байгаа бөгөөд ингэснээр хүний нийгмийн гишүүний үүрэг хариуцлагаас зайлсхийж байгаа юм.
1980-аад оны төгсгөлөөс хойш Зөвлөлт Холбоот Улс, Зүүн Европын орнуудад эрс өөрчлөлт гарч ЗХУ нь 15 орон болж, Югослав 6 орон болж, Чехословак хоёр хуваагджээ. Эдгээр нь үндэсний өөрийгөө тодорхойлох зарчмыг амжилттай хэрэгжүүлсэн бодит жишээ юм! Нэмж дурдахад Испанийн Каталони, Нэгдсэн Вант Улсын Шотланд, Хойд Ирланд, Канадын Квебек мужуудад үндэстний өөрийгөө тодорхойлох хөдөлгөөн өрнөж байна. Үндэстэн өөрийгөө тодорхойлох, үндэстний хувь заяаг тодорхойлох нь ирээдүйн хүн төрөлхтний түүхийн хөгжлийн чиглэл гэж би үзэж байна. Хүний нийгмийн гишүүний хувьд Хятад улс хөгжлийн энэ чиглэлээс гажих ёсгүй! Олон улсын хамтын нийгэмлэгийн практик үйл ажиллагаанаас үзэхэд хүний эрх нь олон улсын шинж чанартай байдаг, ялангуяа тухайн улсын дотоодын хууль тогтоомж нь олон улсын хуулийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчмуудыг зөрчих, эсвэл тухайн улсын хууль тогтоомж нь тухайн улс орны хүрээнээс гадуур явбал олон улсын энх тайван, аюулгүй байдалд шууд нөлөөлдөг. Тэдний олон улсын өмнө хүлээсэн үүргээ зөрчсөн нь арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхах, геноцид, боолын худалдаа, их хэмжээний үйлдвэрлэл, дүрвэгсдийг нүүлгэн шилжүүлэх, хавчин гадуурхах, олон улсын террорист үйл ажиллагаа явуулах, дайтах, суртал ухуулга сурталчлах зэрэг хүний эрхийг зөрчиж байна. Фашизм гэх мэт нь бүгд хүний эрхийг зөрчиж буй олон улсын гэмт хэрэг бөгөөд төр нь олон улсын хариуцлага хүлээх ёстой.
"Хүний эрх нь эзэн эрхээс давсан" гэсэн чухал "үндэслэл" нь "хүний эрх, үндсэн эрх чөлөө" г хүндэтгэх байдал "НҮБ-ын дүрэм" ээр батлагдаж, олон улсын эрх зүйн зарчим болсон явдал юм. Тухайн улс өөрийн иргэдтэй хэрхэн харьцаж байгаа нь "дотоодын бүрэн эрх мэдлийн асуудал байхаа больсон" юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь аливаа улсын дотоод хэрэгт хамаардаггүйолон улсын хамтын нийгэмлэгийн хамгаалалтад байх ёстой. НҮБ-ын дүрмийн 1-р зүйлийн 3-т заасны дагуу НҮБ-ын зорилго бол "олон улсын хамтын ажиллагааг дэмжих", "арьс өнгө, хүйс, хэл, шашин шүтлэгээс үл хамааран бүх хүн төрөлхтний хүний эрх, үндсэн эрх чөлөөг хүндэтгэн сурталчлах, урам зориг өгөх" юм байнагэжээ.
1776 оны 7-р сарын 4-ний өдөр АНУ-ын тусгаар тогтнолын тунхаглалд: "Бүх хүмүүс ижил тэгш байдлаар бүтээгдсэн бөгөөд бүтээгч тэдэнд амьдрах эрх, эрх чөлөө, аз жаргалыг эрэлхийлэх эрх зэрэг тодорхой эрхийг олгосон". Эрх мэдэл аксиом болдог ширэнгэн ойн хууль нь олон улсын болон дотоодын харилцааны эртний хууль байсан бөгөөд тодорхой улс оронд үнэнч байлгахын тулд толгой дээр чинь буу тулгах нь эртний цаг үеийн өнгөрсөн сэтгэхүй болой! Монголчууд хятадын уугуул газар нутагт очоодбодит бус бие даасан байдал, өөрийгөө тодорхойлохыг эрэлхийлээгүй, бид монголынөвөг дээдсийн үлдээсэн газар нутагт өөрсдийнхөө амьдралаар амьдрахыг хүссэн юм. Энэ нь тийм өндөр шаардлага гэж үү?
1935 онд Хятадын Зөвлөлт Ардын Төв засгийн газрын дарга Мао Цзэдун Өвөр Монголын ард түмэнд өөрийгөө тодорхойлох, тусгаар тогтнолыг дэмжсэн Хятадын Зөвлөлт Ардын бүгд найрамдах улсын төв засгийн газрын тунхаг бичгийг Өвөр Монголын ард түмэнд зарласан ба "Гурван сарын тавны тунхаглал" гэж нэрлэдэг. "Тунхаглал" -ын 2-р зүйлд "Өвөрмонголын ард түмэн өөрийн дотоод асуудлаа шийдэх эрхтэй, мөн Өвөр Монголын ард түмний амьдрах хэв маяг, шашин шүтлэг, ёс суртахуун, бусад бүх эрхэд хөндлөнгөөс хүчирхийлэл ашиглах эрх байхгүй гэж бид үзэж байна. Үүний зэрэгцээ Өвөрмонгол үндэстэн хүссэнээрээ зохион байгуулж болох ба өөрөө тусгаар тогтнолын зарчмын дагуу өөрийн амьдралыг зохион байгуулж, засгийн газраа байгуулах эрхтэй, бусад үндэстнүүдтэй холбоо байгуулах эрхтэй бөгөөд бүрэн тусгаарлах эрхтэй. Товчхондоо, үндэстэн нь хамгаас эрхэм дээд бөгөөд бүх үндэстэн тэгш эрхтэй" гэжээ. БНХАУ-ыг үндэслэгч Мао Цэдун Өвөр Монголын ард түмний өөрийгөө тодорхойлох эрхийг нэгэнтээ тодорхой дэмжиж байсан тул тухайн үед коммунист хөдөлгөөнд бат итгэдэг Улаанхүүтэргүүтэй Өмнөд Монголчууд Мао Зэдуний Монголчуудад тусгаар тогтнол олгох тухай амлалтад итгэснээр ийнхүү Өмнөд Монгол нь ямарч саадгүй Хятадын нэг хэсэг болов, энэ нь зөвхөн Мао-гийн хэрэгжсэн арга заль байсан бөгөөд энэ нь Өмнөд Монголын ирээдүйг үгүй хийснээр барахгүй олон тооны дагалдагчдаазолиосолсон хэрэг болжээ. Энэ нь зөвхөн Улаанхүүгийн хувийн эмгэнэл биш, мөн Өмнөд Монголчуудын гашуун зовлонт амьдралын эх үүсвэр юм! 1950 оны 7-р сарын 3-нд Мао Зэдун Монгол Улсаас Хятадад суугаа элчин сайд Жаргалсайханыг итгэмжлэх жуух бичиг барихүеэр "Аравдугаар сарын хувьсгалын нөлөөн дор монголын ард түмэн Хятадын реактив дэглэмээс салаад зогсохгүй жинхэнэ ардчилсан улс орныг байгуулсан юм. Түүгээр ч барахгүй эдийн засаг, соёлын хөгжлийн замд явж байгаад Хятадын ард түмэн Монголын ард түмний энэ амжилтыг чин сэтгэлээсээ баярлаж байна" гэж Мао Зэдун дахиад л монголчуудад хоёр нүүр гарган Монгол үндэстний өөрийгөө тодорхойлох, бие даасан улс байгуулсан явдалд монголын ард түмэнд баяр хүргэж мөн Хятадын засгийн газрынмонголчуудыг захирч байгаа нь эсэргүү үйлдэлхэмээн хүлээн зөвшөөрөв!
Дүгнэж хэлэхэд, Өмнөд Монголчууд уугуул ард түмний хувьд НҮБ-ын дүрмээр итгэмжлэгдсэн бусад бүх ард түмэнтэй адилаар уугуул ард түмний эрх эдлэх ёстой, бусдаас ялгарах эрх, бусдаас өөр байх эрх, бусдаас ялгарч хүндэтгэх эрх, уугуул ард түмэн өөрөө өөрийгөө тодорхойлох эрхтэй. Бусад хүмүүсээс ялгаатай тул уугуул ард түмэн өөрсдийгөө өөрсдөө тодорхойлох эрхтэй байдаг тул хүндэтгэх эрхтэй. Энэхүү эрхэд үндэслэн тэд улс төрийн статусаа чөлөөтэй тодорхойлж, эдийн засаг, нийгэм, соёлын хөгжлийн чиглэлээр чөлөөтэй явж чадна! Өмнөд Монголд байгуулагдсан "Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон" хэмээх орон нутгийн автономит байгуулага бүрэн худлаа бөгөөд орон нутгийн өөртөө засах гэсэн дээл нөмөрч байгаа колонийн засаг захиргааны нэгж юм. 1960-аад онд Улаанхүү, Хафунга зэрэг монголын элит анги цэвэрлэгдсэнээр Монгол үндэстний өөртөө засах мөрөөдөл бүрэн замхрав. Зөвхөн Өмнөд Монгол төдийгүй Хятад улсын "эх орны халуун дулаан өвөрт" нэгдэн орсон Уйгур, Төвдүүд ч ялгаагүй түүнчлэн 40 жилийн өмнө Хятадын Коммунист намын засгийн газар олон улсын хамтын нийгэмлэгийн өмнө амласан нэг улс, хоёр систем 50 жилийн турш өөрчлөгдөхгүй гэсэн амлалт Хонконгт тохиолдсон явдалаар Хятад хүмүүсийн нэгдмэл сэтгэхүй нь эдгэшгүй болохыг нотолж байна! Өмнөд монголчуудын хүний эрхийг Хятадын Коммунист засгийн газар 70 гаруй жилийн турш зөрчсөөр ирсэн бөгөөд ялангуяа 1960-1970-аад оны Өмнөд Монголчууд үндэстнээрээ харгис хэрцгий байдалд нэрвэгдэж, үүний улмаас 1.5 сая хүрэхгүй хүн амтаймонголчуудын 340,000 гаруйг баривчлагдаж, 30,000 гаруй хүнийг тамлан зовоож үхэлд хүргэхээр барахгүй мөн 120 мянга гаруй хүн эрэмдэг зэрэмдэг болжээ. Энэ явдал тийм ч эрт болоогүй бөгөөд миний төрхийн өмнө хойно болсон байсан бөгөөд тийм ч удаагүй юм! Түүх нь тэр хилсээр нас нөхчсөн хүмүүсийг хэзээ ч мартах ёсгүй юм! Хүний нийгэм 21-р зуун руу орсон байна. Дэлхий ертөнц аль хэдийн соёл иргэншилтэй, оновчтой ертөнц байх ёстойбөгөөд тэрхүү их бууны тусгал дотор үнэн ёс оршиж байдаг хэмээн ширэнгэн ойд мөрдөх зарчим манай цаг үетэй тохирохгүй байна. НҮБ-ын Аюулгүй байдлын зөвлөлийн байнгын гишүүн, Хүний эрхийн зөвлөлийн гишүүний хувьд Хятад улс НҮБ-ын дүрэм, олон улсын хамтын нийгэмлэгийн тохиролцсон хүний эрхийн нийтлэг үнэт зүйлийг биелүүлэх үүрэгтэй. Одоогоос далан жилийн өмнө Өмнөд Монголын ард түмэн Хятадын Коммунист засгийн газар Монгол үндэстэнд автономи эрх олгон гэсэн амлалтыг итгэж байсан гэвч энэ нь аугаа нэгдмэл санаагаар өвчилсөн Хятадад үндэстний өөртөө засахыг хэрэгжүүлэх ямар ч боломжгүй гэдгийг нотлоод авав. Өмнөд Монголын ард түмэн үндэстнийхээ өөрсдийгөө тодорхойлох, өөрсдийн хувь тавилангаа шийдэхийг эрэлхийлэн, тусгаар тогтнол бол бидний цорын ганц гарц юм. Гэсэн хэдий ч Хятадын Коммунист эзэнт гүрэн бидний шаардлагыг тийм ч хялбархүлээн зөвшөөрөхгүй байх, энэ бол хэцүү аялал, гэвч бидний зүрх сэтгэлд найдварын гал асааж байгаа цагт бид нэг л өдөр зорилгодоо хүрэх болно! Хэрэв дэлхий дээр шударга ёс байгаа бол бидний итгэл найдвар биднийг урагшлуулах болно! Үүний зэрэгцээ дэлхийн олон нийт хүний эрхийн хууль тогтоомж, хүний эрхийн олон улсын стандартыг дагаж мөрдөх үүрэгтэй. Энэ бол олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн, бүх нийтийн зарчим юм.
2020 оны 7 сарын 20 өдөр
Харцагын Нарс
Comments
Post a Comment