"Хэлний эрх" гэдэг нь төрийн эрх мэдэл, хувь хүн эсвэл бусад биетийн хэрэглээнд нөлөөлдөг хүний эрхийг хэлдэг. Хэл бол хүний мөн чанар, соёлын хувьд зайлшгүй шаардлагатай бөгөөд өөрийгөө илэрхийлэх хамгийн чухал арга зам юм. Тиймээс хэлтэй холбоотой асуудлууд нь өвөрмөц бүлэглэл, соёлын онцлог шинж чанараа хадгалахыг эрмэлздэг, цөөнгүй ялгаварлан гадуурхагддаг хэлний цөөнх хүмүүсийн хувьд хэлтэй холбоотой асуудал онцгой чухал байдаг. Хэлний эрхийг тодорхой нөхцөл байдалд тодорхой хэл ашиглах, тухайн хүний хэлний сонголт, үзэл бодлыг хөндлөнгөөс оролцуулахгүй байх эрх мэдэлтнүүдийн цуврал үүрэг гэж үзэж болно. Эдгээр үүргүүд нь цөөнх буюу уугуул ард түмний хэл ашиглахыг хүлээн зөвшөөрөх эсвэл дэмжих зэрэг үүрэг хамаарч болно. Хэлтэй холбоотой хүний эрх нь хүний эрхийн олон улсын гэрээ, хэл, цөөнхийн асуудлыг шийдвэрлэх стандарт, үндэсний хэлний олон талт байдал дээр үндэслэсэн хууль эрх зүйн шаардлагуудын нэгдэл юм. Хүний эрхийн олон улсын хууль тогтоомж дахь олон заалтууд нь ялгаварлан гадуурхалтыг хориглох, үг хэлэх эрх чөлөө, хувийн амьдрал, боловсрол эзэмших, хэлний цөөнх болон бусад хүмүүсийн өөрсдийн хэлийг ашиглах зэрэг хэлний эрхийг тусгаж болно. "НҮБ-ын 1992 оны үндэсний буюу угсаатны бүлэг, шашин, хэл соёлын цөөнхөд хамаарах хүмүүсийн эрхийн тунхаглал", ЮНЕСКО-гийн"хэл, боловсролын гурван зарчим" зэрэг хэлний эрхийн талаар хэд хэдэн удирдамж, олон улсын стандартуудыг боловсруулсан болно. НҮБ-ын Цөөнхийн эрхийн форумаас "1992 оны цөөнхийн талаархи тунхаглал" ыг хэрэгжүүлэх талаар гаргасан хэд хэдэн зөвлөмж, Европын зөвлөлийн "Хүрээний конвенцийн цөөнх хэлний эрхийн сэдэвчилсэн тайлбар (№3)", Европ дахь аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллагаас гаргасан зөвлөмжүүд (ЕАБХАБ) "Цөөнхийн хэлний эрхийн Осло зөвлөмж." Эдгээр стандартууд хоорондоо ялгаатай боловч хүний хэл яриатай холбоотой үүргээ биелүүлэх талаар эрх баригчдын тодорхойлсон аргууд ижил төстэй байдаг. Эдгээр стандартын дагуу эрх баригчид дараахь зүйлийг хийх ёстой.
Хэлний эрхийн ерөнхий байдлыг хүний эрх гэж үзэх.
• Хүлцэл, соёл, хэл шинжлэлийн олон талт байдал, нийгмийн бүхий л салбарын харилцан бие биенээ хүндэтгэх, ойлголцох, хамтын ажиллагааг хүлээн зөвшөөрөх, сурталчлах
• Хэлний эрхийн тухай хууль тогтоомж, бодлогыг боловсруулж, эрхээ хэрэгжүүлэх тодорхой хүрээг бий болгох
• Эрх баригчид пропорциональ зарчмын дагуу өөр хэлийг ашигладаг, эсвэл дэмжиж, хувь хүн хүний эрхийн үүргээ хэлний эрх чөлөөний зарчмаар гүйцэтгэдэг
• "Проактив үйлчилгээг" төрийн үйлчилгээнд нэгтгэн, цөөнх хэлээр ярьдаг хүмүүс тусгай үйлчилгээ шаардагдахгүйгээр эдгээр үйлчилгээг хялбархан олж авах боломжийг хангахын тулд хэлний эрхийг хүндэтгэж, хангах үүргийг хүлээн зөвшөөрөх
• Хэлний эрхийн асуудлыг шийдвэрлэх, залруулахын тулд шүүх, захиргааны болон хууль сахиулах байгууллагуудад гомдол гаргах үр дүнтэй механизмыг бий болгох. Олон улсын олон байгууллагууд эдгээр хэлний эрхийн зарчмуудыг хэрхэн хэрэгжүүлэх талаар тодруулах, сурталчлах үйл явц, суваг, хэрэгслийг бий болгосон байх. НҮБ-ын цөөнхийн асуудлаарх форум, ЮНЕСКО-ийн Хэл, олон хэлний хэсэг, Үндэсний цөөнхийн эрхийг хамгаалах тухай Европын зөвлөлийн хүрээний конвенцийн Зөвлөх хороо, ЕАБХАБ-ын Үндэстний цөөнхийн асуудал эрхэлсэн дээд комиссар мэдлэг солилцох, туслалцаа үзүүлэх, мэргэжлийн авъяас чадварыг дээшлүүлэх зорилгоор олон бүтээн байгуулалтын платформыг үргэлжлүүлэн нэмсээр байна. Хүний эрхийн эдгээр үйл явц, хандлага, хэрэгслийг хэлнийхээ эрхийг хэрэгжүүлэх явцад тасралтгүй сайжруулж, ашиглах боломжийг олгосоор байна. Энэхүү найдвартай мэдээллийг нэгтгэсэн өгөгдөл нь эрх бүхий байгууллагуудад эдгээр эрхийг хэрэгжүүлэх бодлогыг үр дүнтэй бэлтгэх, хэрэгжүүлэх, үнэлэх боломжийг олгодог. Эдгээр гэрээ, хууль эрх зүй, удирдамж баримт бичигт тусгагдсан хэлний үндсэн эрх нь дараахь дөрвөн зүйлийг агуулдаг.
1.Нэр төр: Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын 1-р зүйлд: Бүх хүн эрх чөлөөтэй, нэр төр, эрхээрээ адилхан төрдөг. Энэ бол олон улсын хуулийн үндсэн зарчим, хэм хэмжээ бөгөөд цөөнх хүмүүсийн өвөрмөц байдлыг хамгаалах, сурталчлахад онцгой ач холбогдолтой юм.
2. Эрх чөлөө: Хувь хүний зан үйлийн хувьд хэлний давуу эрх нь хүний үндсэн эрх, түүний дотор үг хэлэх эрх, хувийн амьдрал, цөөнх хүмүүсийн өөрсдийн хэл ашиглах эрх, ялгаварлан гадуурхахыг хориглодог. Аливаа хувийн зан байдал нь арилжааны, урлагийн, шашин шүтлэг, улс төрийн шинж чанартай байхаас үл хамааран хамгаалагдах ёстой.
3. Тэгш байдал, ялгаварлан гадуурхахгүй байх зарчим нь аливаа шалтгаанаар аливаа үйл ажиллагаа, үйлчилгээ, дэмжлэг, хэлний давуу эрхээр дамжуулан хүмүүсийг хувь хүнээс хасах эсвэл үл тоомсорлохгүй байхыг шаарддаг.
4. Таних байдал: Хувь хүн, бүлэг эсвэл тухайн улс орны хувьд хэлний хэлбэрийн шинж чанар нь танин мэдэхүйн суурь хэлбэр юм. Эдгээр өвөрмөц байдлыг үг хэлэх эрх, хувийн амьдрал, цөөнх үндэстнүүдийн өөрсдийн хэл ашиглах, эсвэл ялгаварлан гадуурхахыг хориглох замаар хамгаалж болно. Хэлний эрхийн асуудал: (1) үндэсний эрх мэдэл, хэлний үзэмжтэй холбоотой аливаа үйл ажиллагаанд анхаарч үзэх, (2) үндэстэн ястан, бүлэг, хувь хүний онцлогтой нягт холбоотой байх,(3) цөөнхийн оролцоо, хүлцэл байдалд нөлөөлөх, (4) Хэрэв үүнийг тэнцвэртэй, боломжийн байдлаар шийдвэрлэх боломжгүй бол алслагдсан байдал, ахиу байдал алдагдах мэдрэмжийг төрүүлж, тогтворгүй байдал, зөрчилдөөн үүсгэж болзошгүй, (5) Энэ нь туйлын олон янзын нөхцөлд үүсэх болно. Дэлхийн олон янз байдал орчны нөхцөлд янз бүрийн улс оронд хэлний эрхийг хэрэгжүүлэх "бүх нийтийн" арга байдаггүй. Хэлний эрхийн өвөрмөц шинж чанарууд нь хэлний асуудалд нэр төр, эрх чөлөө, тэгш байдал, өвөрмөц байдалд анхаарлаа төвлөрүүлж, хэлний асуудлаар хүний эрхийн үндсэн аргуудыг ашиглах, хэрэгжүүлэх замаар улс орнууд олон улсын өмнө хүлээсэн үүргээ үр дүнтэй биелүүлж чаддаг.
1902 онд Өвөр Монголын тал нутагт анхны орчин үеийн монгол сургууль байгуулагдсан бөгөөд 1930-аад оны эхээр Өвөр Монголын ихэнх аймаг хошуудад монгол сургуулиудыг барьсан байв. Монгол сургуулийн хөгжлийн түүх, монгол хүний хүсэл сонирхол, хүүхдүүдийн хэлний бодит байдалд үндэслэн Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон байгуулагдсаны дараа хос хэлийн сургалтын нэг ба хоёрдугаар загварыг сонгон нэвтруулж хоёр хэлтэй сургалтыг Өвөр Монголд явуулав. 1949 оны 3-р сард Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны анхны боловсролын ажлын бага хурал болж, монгол сургуулиуд монгол хэл заах материалыг заах, ашиглахдаа монгол хэлийг ашиглах ёстой гэж тогтоов. Монголчууд төвлөрөн амьдардаг газруудад монгол сургуулиудыг бие даан байгуулж, монгол сурах бичгүүдийг баталж, монгол хэл дээр хичээл заах ёстой бөгөөд хятад хэлийг нэмж сургадаг болгов. Түүнээс хойш Өвөр Монголын монгол сургуулиудыг монгол хэл дээр заах хэлбэртогтоожээ. 1970-аад онд Өвөр Монголд "өөртөө засах" үүссэн түүхэн хугацаанд "нэгдүгээр загвар" гэсэн хос хэлийн сургалтыг мөрдлөг болгон иржээ. "Нэгдүгээр загвар" гэж нэрлэгддэг энэхүү сургалт нь бүх хичээлийг эх хэл дээр заах бөгөөд дээр ньХятад нэмж сурна гэсэн үг юм. Өнөөгийн Өмнөд Монголд бага насны боловсролоос дээд боловсрол хүртэлх нутгийн онцлог шинж чанартай үндэсний боловсролын тогтолцоо бүрдэж эхэлсэн бөгөөд энэ нь сэтгэл ханамжтай биш боловч Өмнөд Монголын өнөөгийн улс төр, нийгмийн бодит байдалд ойрхон байна.
1953 оны 8-р сард "Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны малжих орны бага сургуулийн боловсролын анхдугаар бага хурал"-аар үндэснийхэл ба хятад хэлний ангийн цагийн хуваарийн талаар тодорхой зохицуулалт хийв. Жишээлбэл, монгол хэл нь үндсэн хэл юм, бага анхан шатны сургуулиуд ерөнхийдөө хоёр хэл сурдаггүй. Хэрэв нөхцөл зөвшөөрвөл дунд ангийн нэгдүгээр ангид хятад хэлний сургалтыг нэмж оруулна. Монгол, хятад хэл бичгийн хичээлүүдийн эзлэх хувь 7: 3, Монгол дунд сургуулийн эсвэл монгол хятад хамтарсан дунд сургуулийн монгол ангийн монгол хэлний ангийн цагийн харьцаа нь 7: 4 байна, ахлах сургуулийн ангид 5: 4 байна. Түүнчлэн уулзалтаар "Монгол хэлээр хичээллэдэг дунд сургуулийн төгсөгчид Хятадын бага сургуулийн төгсөгчидийн түвшинд, монгол ахлах сургуулийн сурагчид хятад дунд сургуулийн сурагчдын түвшинд хүрэх ёстой" гэсэн зорилтыг дэвшүүлэв. 1959 онд гаргасан "1959–1960 оны бага / дунд сургуулийн сургалтын төлөвлөгөө" ([59] Jiao pu zi № 71) -д"Намын үндэстний бодлого, монгол сурагчдын" монгол, хятад хэлийг сурах "гэсэн сэтгэлгээг хэрэгжүүлэх зорилгоор шинэ хичээлийн жилээс эхлэн тус оронд монгол хэлээр сурч байгаа бүх бага сургууль хятад хэл заах ажлыг эрчимжүүлнэ. Бага ангийн сурагчид гуравдугаар ангиасаа хятад хэл сурч эхэлнэ.Монголын дунд сургуулийн бүх ангиуд монгол хятад хэлний сургалтыг бэхжүүлнэ. Цаашид монгол хэлээр хичээл ордог хүүхдүүд анги дэвших эсвэл төгсөхдөө хятад хэлний шалгалт авах бөгөөд хятад хэлээр хичээл ордог хүүхдүүд анги дэвших эсвэл төгсөхдөө монгол хэлний шалгалт бас авах болно. 1957 оноос хойш “Зүүний” сэтгэхүй дэлгэрсэний улмаас “үндэстний бодлого”д ихээхэн нөлөөлсөн. Монгол сурагчдад хятад хэлний сургалтанд тавигдах шаардлагыг нэмэгдүүлж байгаа нь бүр сөргөөр нөлөөлөв, өөрөөр хэлбэл сурагчид эх хэлээ сайн эзэмшиж чадаагүйгээр барахгүй хятад хэлийг ч олигтой сураагүй үр дагаварт хүргэж байв. 1962 онд болсон "Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны Үндэсний хэл, үндэсний боловсролын бага хурал" дээр тухайн үеийн хэт зүүний үзэлтэй сэтгэлгээг эхлээд "засч залруулж", дараа нь "Өвөр Монголын өөртөө засах орны монгол бага, дунд сургуулийн монгол хятад хэл заах, сургах хэлний төлөвлөгөө (VJ төсөл)" зэрэг хэд хэдэн бодлого боловсруулсан. Үүнд: "Монгол үндэстний бага, дунд сургуулиуд монгол хэл бичгийг тууштай сурах ёстой. Монголчууд төвлөрөн суудаг газар дахь монгол бага, дунд сургуулийн хичээлүүд ерөнхийдөө монгол хэл дээр явуулах. Бага сургуулийн гуравдугаар ангиас эхлэн хятад хэлний сургалтэхлэх, дунд ангийн зарим хичээлийг (математик, физик, хими гэх мэт) хятад хэл дээр заах санал болгодог", "Сургуульд хэлний заах дүрмийг өөрчлөх ёсгүй бөгөөд хэрэв ямар нэгэн өөрчлөлт оруулах шаардлагатай бол түүнийг боловсролын тэнхим батлах ёстой" гэжээ. Эдгээр цуврал бодлого, арга хэмжээ нь монгол сурагчдын эх хэлээ сурах, хятад хэлний түвшинг дээшлүүлэхэд тодорхой үүрэг гүйцэтгэж, эрх баригчдаас хүсч буй монгол, хятад хос хэлийн зорилтыг биелүүлэв. 1970-аад ондмонгол, хятад хэлүүдийн харилцааны талаар баримталж буй бодлого арга хэмжээг цааш нь онцллоод бага сургуульд монгол хэлийг ойлгодог бүх хүүхдүүд нэгдүгээр загварыг, өөрөөр хэлбэл бүх хичээлийг монгол хэл дээр явуулах ба хятад хэл нэмж орох, хятад хэлээр ярьдаг монгол хэлойлгодоггүй хүүхдүүдэд хятад хэл дээр хичээл явуулах бөгөөд монгол хэл нэмж заах хоёрдугаарзагварыг мөрдлөг болгох юм байна. Дунд сургуулийн үе шатад: Бүс нутаг, сургууль, багш, сурагчдын нөхцөл байдлын дагуу шийдэх боловч заах чанарыг сайжруулж, монгол хэл заахад нөлөөлөхгүй байх ёстой. 1980-аад онд монгол хэлээр сургалт явуулдаг сургуулиудад гадаад хэлзаах, хэрхэн заах талаар тодорхой зохицуулалт хийсэн. Үүний зэрэгцээ, монгол сургуулиуд монгол, хятад хэлний зорилгоо аажмаар биелүүлэхийн тулд "монгол хэлийг эхлээд сурах", "голчлон монгол хэлээр заах" -ыг шаардах ёстой гэдгийг тодорхой зааж өгсөн юм. Нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн нөхцөл байдлын өөрчлөлтийн дагуу энэ үе шатанд хөдөө, бэлчээрийн мал аж ахуй эрхэлдэг монголчууд төвлөрөн суудаг газарт монголоор хичээл явуулдаг сургуулиудад хятад хэлийг зарим нь нэгдүгээр ангиас, зарим нь хоёрдугаар ангиасзаахаар болгов. 1990-ээд оноос хойш үндэстнийболовсролын гол асуудал бол зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцооны шинэ шаардлагад хэрхэн нийцэх, 21-р зуунд социалист шинэчлэлд шаардлагатай "цөөнхийн" авъяас чадвартныг хэрхэн сургах явдал юм. Тиймээс монгол сургуулиудад гадаад хэлийг нээх нь бүхэл бүтэн "үндэсний боловсрол" тогтолцооны шинэчлэлийн чухал хэсэг болсон байна. Монгол-Хятад-гадаад хэл ("гурван хэл") заах шинэчлэл нь тухайн үед хийх ёстой шинэчлэл байв. 1999 оны 9-р сард гаргасан "Бүс нутгийн цөөнхийн дунд сургуулиудад гадаад хэлний анги нээх тухай асуудлын талаархи мэдэгдэл" (Nei Zhengfa [1999] № 108) –д "Бүс нутгийн хэмжээнд монгол хэлээр сурдаг дунд сургуулиуд энэ жилээс эхлэн нөхцөл байдлыг идэвхтэй бий болгож, ахлах ангид энэ жилээс эхлэн гадаад хэлний сургалтыг аль болох богино хугацаанд эхлүүлж, боломжтой бол аль болох дунд ангиас эхлэн гадаад хэлний хичээлийг нээн ажлуулж заавал сурах ёстой хичээл болгон зохион байгуулах хэрэгтэй" гэжээ. 2000, 2003, 2007, 2011 онуудад хоёр хэлний боловсролын коллежийн элсэлтийн шалгалтын сурагчдын шалгалтын сэдэв, онооны үнэлгээний аргыг боловсруулж боловсронгуй болгов. Өнөө үед хоёр хэлээр сургах үйл ажиллагаа стандартжсан байх бөгөөд монгол хэлээр хичээл ордог бага сургуулийн ихэнх нь нэг, хоёрдугаар ангид Хятад, гурав, дөрөвдүгээр ангид гадаад хэл ордог болов. Түүнчлэн монгол сурагчдийн монгол, хятад хэлний хэрэглээний чадварыг сайжруулах зорилгоор "улсын" "Хятад үндэстний цөөнхийн хятад хэлний мэдлэгийн түвшин тогтоох шалгалт", "өөртөө засах орнымонгол хэлний хэрэглээний түвшин тогтоох шалгалт" -ийг идэвхтэй хэрэгжүүлж байна. Улс төрийн уур амьсгал хурцадмал байгаа ч гэсэн олон жилийн туршид Монголын эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсийн хичээнгүйлэн хичээсэний үр дүнд өмнөдмонголын хавчигдмал байдалд оршиж байгаа үндэстний боловсрол өнөөдөртэй золгон колоничлолын шинж чанар бүхий монгол үндэстнийболовсролын тогтолцоог бүрдүүлсэн байна.
Гэвч Өмнөд Монголд байгаа монголчуудыг бүрмөсөн уусгахын тулд Хятадын эрх баригчид тодорхой хэмжээний масштабтай болж, тодорхой уламжлалт хэв маягтай болсон Өмнөд Монголынболовсролын тогтолцоог өөрчлөхийг хүсч байна, энэ нь Хятадын эрх баригчдын колоничлолын үнэн нүүр царайгаа дахин харууллаа! Өмнөд Монгол нь эрт дээр үеэс монгол нүүдэлчдийн нутаг байсан бөгөөд зуун хүрэхгүй жилийн хугацаанд түрэн орж ирсэн хятадууд Өмнөд Монголын хүн амынхдийлэнх хэсгийг эзэлж хүн амын бүтцийг өөрчилж чадсан ч Өмнөд Монгол нь эрт дээр үеэс Монголчуудын уугуул нутаг байсан түүхэн үнэнийгхэзээ ч өөрчилж чадахгүй! Монголын үр удам эх хэлээрээ боловсрол эзэмших байгалийн жам ёсны эрхтэй байдаг. Энэхүү үндсэн эрх нь зөвхөн одоогийн олон улсын хууль тогтоомжоор хамгаалагдсан төдийгүй Хятадын эрх баригчдын баталсан Хятадын үндсэн хууль, Үндэстний өөртөө засах тухай хууль болон боловсролын тухай хуулиудаар хамгаалагдсан байх ёстой, хэрвээ Хятадын хууль тогтоомж нь хоосон үгс биш юм бол! Бидний монголчууд эрт дээр үеэс Алтайн язгуурийн олон үет монгол хэлээр ярьдаг байсан ба үндэсний түүхээ босоо уйгаржин монгол бичгээр тэмдэглээд ирсэн билээ. Бидний хувьд монгол хэл нь харилцааны хэрэгсэл төдийгүй бас бусад үнтэстний нэгэн адилаар өөрсдийгөө тодорхойлох бусад үндэстнүүдээс ялгарах хамгийн том бэлгэ тэмдэг болой! Хүн төрөлхтний түүхэн дэх хамгийн агуу эзэн хаад болох Чингис хаан ба Хубилай хаан бүгд монголоор ярьдаг байв. Хүн төрөлхтний түүхэн дэх хамгийн том түүхэн тэмдэглэл - "Монголын нууц товчоо" -г монгол хэлээр бичсэн байдаг! Монголчууд, зөвхөн монголчууд Евразийн улс төрийн хил хязгаарыг өөрчлөх хөдөлгөгч хүч байсан юм! Гэтэл өнөөдөр монголын үр удам монгол хэлээ хамгаалж, хэрхэн авч үлдэх талаар тэмцэл явуулах хэмжээнд хүрэв! Бид бол монголчууд, баатарлаг Монголын үр сад бид баатарлаг өвөг дээдсээсээ ичингүйрхээр байна! Монгол хэмээх алдар цолыг сэвтээхгүйн тулд бүх хүчээ дайчлан өөрийнхөө эдлэх ёстой бүх эрхээ буцаан авахын төлөө хамтдаа тэмцэцгээе!
Харцагын Нарс
2020 оны 7 сарын 30 ны өдөр
Comments
Post a Comment